گتجفه

گتجفه

گنجفه نوعي بازي ورق (كارت بازي) مي‌باشد كه به احتمال زياد در قرن شانزدهم در دربار صفويان رايج شده است. كلمه گنجفه، هم به خود بازي و هم به دست ورق آن اطلاق مي‌گردد. گفته مي‌شود شيوه بازي گنجفه مانند بازي حكم امروزي بوده است.

به نظر مي آيد كه اين بازي در قبل از دوران صفويان متداول نبوده‌ است و با در نظر گرفتن آنكه انواع بازي هاي مبتني بر كارت در دوران پيش از صفويان و در نقاط مختلف دنيا رواج داشته است مي توان اينطور حدس زد كه بازي گنجفه خود از بازي كهن تري اقتباس شده‌ باشد. صادق ميناي اصفهاني (متوفي ???? هجري) مولف شاهد صادق كه فصل شصت و چهارم كتاب خود را به گنجفه اختصاص داده مي‌نويسد: (از مخترعات مير غياث الدين منصور شيرازي است و گمان آن است كه از گنجفه فرنگيان استخراج كرده و نام آن گنج فهم است به كثرت استعمال به گنجفه مشهور شده و آن بر چند قسم است و برخي از آن را اين حقير اختراع كرده) البته همين مؤلف اثر مفصلتري در باب بازي‌هاي قمار به نام (رساله در علم ملاعب) را نيز تدوين كرده است.

همچنين در سفرنامه تاورنيه اشاره شده است: در ميان اقسام قمارهاي ايراني يك قسم بازي ورق دارند كه گنجفه مي‌نامند، ورق‌هاي ما چهار نشان دارد، اما اوراق ايراني داراي هشت نشان است.

گنجفه بازي در اوايل عصر صفويه و به خصوص در دربار شاه عباس اول (بزرگ) بسيار مرسوم و محبوب بوده‌است. از ميان پادشاهان صفويه، او به گنجفه علاقه زيادي داشت، همچنين سران سپاهش اغلب اوقات يه بازي گنجفه مي‌پرداختند. ولي در زمان شاه عباس دوم اوضاع دگرگون شد، بازي گنجفه مثل ساير بازيها قمار به حساب آمد و ممنوع گرديد. در دوره‌هاي بعدي محبوبيت گنجفه بازي در دربار ايران فراز و نشيب پيدا مي‌كند اما اين بازي از ايران به هندوستان ميرود و اكبرشاه از آن تقليد كرده و گنجفه‌اي مي‌سازد كه داراي دوازده صنف بود. در ميان گوركانيان هند گنجفه محبوبيت بسياري داشته و كارت هايي در دربار با نام darbar kalam استفاده مي كردند كه بعدها با عموميت يافتن بازي در بين مردم كارت ها با مصالحي مانند چوب و با نام bazâr kalam توليد و مورد استفاده عموم قرار گرفت، كارت هاي بازي به طور سنتي به شكل دايره اي شكل طراحي مي شدند كه توسط هنرمندان با نقش و نگار زينت داده ميشده است و امروزه ورق هاي بجاي مانده از اين بازي در موزه ها نگهداري مي شوند.

گنجفه آنطور كه در ابتدا رواج يافت نود و شش ورق در هشت دسته دوازده برگي داشته‌ است (هشت خال، دوازده برگ از هر خال). نام اين خال‌هاي هشتگانه به اين ترتيب است : غلام، تاج، شمشير، اشرفي (زر سرخ)، چنگ، برات، سكه (زر سفيد)، قماش. هر دسته ?? برگ داشت : دو تا به نام شاه و وزير و بقيه به شماره يك تا ده شناخته مي‌گرديد.

همانطور كه در ادامه مطالعه مي نماييد در ادبيات فارسي عصر صفوي و پس از آن نيز بازي گنجفه مورد اشاره قرار گرفته است:

مانند آن ورق كه ز سر وا كند كسي

حسنت به چرخ گنجفه داد آفتاب را

اسماعيل قشنگ آن گنجفه‌ساز

مي‌گفت هميشه با حريف و انباز

پيوسته كلك ميزن و پا زخم مباز

شايد كه بدست آوري يكدوسه غاز

گنجفه بازي است كار پليد

كس ازو خير در زمانه نديد

پس گنجفه را از بغل خويش به دركن

از باده دماغ همه را تازه و تركن

و در اشاره ديگري اهلي شيرازي متوفي به سال ??? هجري قمري مجموعه شعري به نام رباعيات گنجفه سروده‌ است. مجموعه رباعيات اثر اهلي شيرازي (تُرشيزي) مربوط به سال ??? هجري قمري است كه اهلي آن را در وصف صورت‌هاي گنجفه و به مناسبت نقشي كه هر يك از آن‌ها در بازي گنجفه دارند سرود. اين مجموعه شامل نود و شش رباعي (به تعداد ورق‌هاي گنجفه) مي‌باشد چنانكه هر رباعي بجاي يك برگ گنجفه ساخته شده‌است و اگر هر رباعي را بر يك برگ جداگانه بنويسند با مجموع آنها كه نود و شش برگ خواهد شد. بازي گنجفه به همراه بازي آس ناس از قديمي ترين بازي هاي مربوط به تاريخ امپراطوري هاي ايران بوده است.